Tussen alle voorwerpen die we in ons museum voor het nageslacht bewaren, bevinden zich zeven unsters, oude weegtoestellen. Wijlen Jozef Weyns, de initiatiefnemer van het openluchtmuseum in Bokrijk, legt de werking ervan kort en goed uit in zijn monumentale vierdelige werk 'Volkshuisraad in Vlaanderen' dat in 1974 verscheen. We vatten zijn tekst hierna samen.

De UNSTER = een ronde houten stok of een vierkante ijzeren lat met een korte arm met twee ringen waaraan de unster kan worden opgehangen; de meest linkse als zware, de andere als lichte ma terialen worden gewogen (de unster wordt dan onderste boven gedraaid) en met een haak waaraan het te wegen materiaal wordt gehangen en een lange arm met een gewicht dat naar links en rechts kan worden verschoven tot de stok of lat horizontaal hangt en met aanduidingen om te zien hoeveel het materiaal weegt.

In unster zou je (het gewicht) 'ons' kunnen horen, in het Middelnederlands 'unce' of 'once', dat is afgeleid uit het Latijnse woord 'uncia' (het twaalfde deel). De Romeinen kenden inderdaad al het gebruik van de unster, vandaar dat we die ook kennen als Romeinse balans. Het Engelse 'inch' heeft dezelfde herkomst (een duim = het twaalfde deel van een voet), maar dat terzijde.

De armen van de zeven unsters die ons museum bezit hebben een afmeting van 28 tot 43 centimeter. Het verplaatsbaar gewicht is maar in twee gevallen bewaard gebleven. Daardoor is het moeilijk om te achterhalen uit welke regio ze afkomstig zijn. Immers werden hier vroeger voor lengte-, oppervlakte- en inhoudsmaten en gewichten veelal dezelfde benamingen gebruikt, dan dekten die wel telkens een andere lading. Zo was een pint, de inhoudsmaat voor vloeistoffen, in het Land van Dendermonde gelijk aan 0,5715 liter. Vaarde je de Schelde af tot in Antwerpen dan was een pint plotseling gelijk aan 0,7109 liter. Dat scheelde dus een slok op een 'pint'. Vandaag is de inhoud van een 'pintje' verdampt tot 0,33 of 0,25 liter. Over het Kanaal krijg er nog wel een halve liter voor.

De unster komt dikwijls voor in de staten van goed (boedelbeschrijvingen) van weleer. Op de online etymologiebank kan je lezen dat een unster in het Gents een 'einsel' is, dat Zelenaars en inwoners van Erpe 'unsel' zeggen en ze het in Opwijk (vroeger een deel van het Land van Dendermonde) over een 'uizel' hebben. Welke variant gebruik(t)en ze in Westrem, Massemen of Wetteren? 'Nen unster' of 'nen aussel', zoals een lezer van onze nieuwsbrief liet weten?

Tot slot: we brengen de werking van de unster graag in de praktijk. Vraag een demonstratie ervan tijdens de openingsuren van ons museum. We verwachten je.